Ekonomik krizler salgın hastalık gibidir

Bir kriz sürecinden geçmekte olan Amerika örneğini ele alırsak, bu ülkede optimist bakış açısı bir dönemde toplum içinde salgın hastalık gibi yayıldığından, ekonominin çeşitli alanlarında balonlar oluştu. Aşırı iyimserlik nedeniyle insanlar kaynaklarının çok üstünde açılmaya başladılar. Yüksek mortgage altına girildi. Hatta ikinci evler de alındı, kredi borçları arttı. Bu aşırı iyimserlik dalgası, insanların birbirlerinin davranışlarından etkilenmesiyle ekonomik sistem içinde bir çarpan (multiplier) haline gelip katlanarak arttı. Sonunda mortgage ve bankacılık sistemi aşırı iyimserlik dalgasıyla sırtına aldığı bu yükün altında çatırdamaya başladı. Tabii aşırı iyimserliğin tersi de salgın hastalık etkisi yapabilir. İyimser dalga bitince tersi süreç işler. Bu kez kötümserlik dalgası başlar. Kötümserlik, toplum içinde salgın hastalık gibi yayılmaya başlar. Her krize düşen banka, her kriz haberi, her kötümser yorum, toplumda gerçekten hak edilenden çok daha fazla kötümserliğin oluşmasına neden olur. Bazen gerçek nedene dayanmayan kötümser duygular, kötümserliğin nedenlerini de yaratabilir. Yani yaygınlaşan kötümser hava, krizi doğurur ve bir kısır döngüye düşülür. Büyük krizlerin asıl ortaya çıkış nedeni de budur. Ölüm haberini kabulün 5 aşaması Madem ekonomik krizlerin salgın hastalık analojisiyle açıklanabileceğini söyledik, şimdi de öleceği haberini alan bir hastanın hangi aşamalardan geçtiğine bakalım. Ölüm haberini kabulün 5 aşaması olduğunu anlatan bir Kuhler-Ross modeli var. Bu modele göre bu 5 aşama şunlardan oluşuyor; Haberi reddetme, kabul etmeme Kızgınlık Müzakere aşaması (belki ölümden daha farklı bir sonuca varılabilir diye müzakere çabası) Depresyon Kabul etme. Kabul etme aşamasında hasta, ‘Artık mücadele etmekten bıktım yoruldum, öleyim de rahat edeyim’ demeye başlar. Ekonomik krizlere ‘bir tür salgın hastalık sonucu oluşan durumlar dersek’ birçok sektör bugün henüz 3. aşamada. Bazıları ise 4. aşamaya geçti. (Mortgage yükü ağır olan bankalar mesela...) 5. aşamaya geçildiğinde ise hem krizin boyutu büyüyecek hem de geri dönüşü olmayan yola girilmiş olacak. Aslında bu 5 aşama yaklaşımı öyle göründüğü kadar umutsuz bir süreç de değil. Çünkü özellikle 3. aşamaya gelindiğinde yepyeni fikirler ortaya çıkıp, süreci tersine çevirebiliyor. Hatta 5. aşamaya gelindiğinde bile aniden 3’e geri dönüp çıkış yolu arayışları da olabiliyor. Rakip gazetelere ortak yönetim Klasik anlamda gazetelerin öldüğü çoktan kabul edilmiş bir fikirdi. Hatta son gazetenin öleceği gün bile belirlenmişti. Philip Meyer ‘The Vanishing Newspaper’ adlı kitabında, son gazete okuyucusunun okumakta olduğu gazeteyi bir kenara fırlatacağı ve son gazete matbaasının da kapanacağı tarihin 2043 yılının ilk çeyreği olacağını tahmin etti. Bazı yorumculara göre bu hayli iyimser bir tarihti. Birçok gazete o tarihten önce yok olacaktı. Örneğin; ‘Yaşlı gri kadın’ lakaplı New York Times bile 5-6 yıl içinde tamamen internet gazetesi olmak üzerine fikir jimnastiği yapıyor. Aslında Amerika ve Avrupa’da gazeteler açısından Kuhler-Ross modelinin 5. aşamasına çoktan gelinmişti. Hatta Economist dergisi ‘Gazeteleri kim öldürdü?’ konusunu kapak yaparak ölümü veri kabul edip fail arayışına bile çıkmıştı. Ancak ekonomik kriz süreçleri yepyeni arayışların ortaya çıkıverdiği sürprizler de yapabiliyor. Bu 5’li aşamanın 3. (müzakere) aşaması kabul edilebilir. New York piyasasında rakip iki gazeteden gelen haber bu açıdan çok şaşırtıcıydı. Daily News ile New York Post gazetesi editoryal açıdan rekabet yaşarken, tüm mali idari yapılarını birleştirebilecekleri yeni bir model için çalışmaya başladılar. Yani iki gazetenin yayın politikaları birbirlerinden tamamen bağımsız olmayı sürdürürken, hatta iki gazete birbiriyle acımasız bir haber rekabeti içindeyken ikisinin tüm mali işleri, insan kaynakları yönetimi, idari görevler ortak olacak. Ortaya ne çıkacağı henüz net değil. Çünkü görüşmeler hâlâ sürüyor ama büyük ihtimalle iki şirket ortak yönetim için 3. bir şirketi birlikte oluşturacaklar. Bu yeni modelin büyük tasarruflara imkan sağlayacağı da düşünülüyor. Ekonomik krizde hatta sektörün geleceği karanlık görünürken, bu tür bir yeni model arayışının ortaya çıkması umutlandırıyor insanı tabii ki... Bir de Post’un sahibinin vizyoner büyük gazeteci-patron Rupert Murdoch olduğu hatırlanırsa, bu işin ne kadar ciddi bir arayış olduğu da anlaşılır. Her halukârda gazeteler değişecek Gazetelerin tamamen ortadan yok olacağı düşüncesi televizyon kanalları yükselişe geçtiğinde de ortaya atılmıştı ama bu olmadı. Olmadığı gibi gazeteler yeni koşullara, yeni duyarlılıklara göre kendilerini yenileyerek çıkış yaptılar. Yeni toplumsal duyarlılıklar, siyaset ağırlıklı, araştırmacı gazetecilik ağırlıklı eski modelden çıkılmasını gerektirmişti. New York Times haftanın her günü style, sanat ve kültür, eğlence, yemek kültürü ekleri vererek yeni okuyucu taleplerini karşılamaya çalıştı. Gazeteler eski biçimleriyle ölecek. Yani birçok filmde gördüğümüz eski model gazete bürosu (All the President’s Men gibi filmlerde örneğin...). Orta yaşlı erkek yöneticilerden oluşan, star araştırmacı muhabirlere ağırlık veren bürolara dayanarak çalışan gazeteler ölmek üzere veya çoktan öldüler de haberleri yok henüz. Kendilerini yenilemeyi başaran gazeteler ise bu süreçten çok daha başarılı ve büyümüş olarak çıkacak. İnternette yeni yaklaşımlar Bu arada İnternet ortamı da ‘Nasıl olsa avantaj bende’ diyerek durmuyor. Onun da gazetelerin yeni çıkışına hazırlanmak için yapmaya başladığı yenilikler var. Bunlardan en önemlisi gazetelerin önemli mali avantajını oluşturan kısa ilanlar alanında atıldı. Craiglist müthiş bir patlama yaparak şehir bazında seri ilanların önemli kısmını internete çekmeye başladı. Craiglist’in seri ilanlarda yaptığı devrimi Türkiye’de de tekrarlayacak bir kişi çıkarsa medyadaki piyasa hakimiyeti modeli, radikal biçimde değişir. Bunun yanında blog yazımında ve haber takibinde İnternet’te doğal olarak bir dağınıklık var. Bu dağınıklığı bir düzene sokmak amacıyla Newassignment.net adlı bir site oluşturuldu. Buradaki amaç şu: Google nasıl bilgiye ulaşılmasını organize ettiyse yeni site de ‘yeni habercileri’ organize edecek ve haber alma sürecini düzenleyecek. Bu yeni sitenin önemini fark eden ilk insan Craiglist’in kurucusu Craig Newmark oldu. Siteye 10 bin dolar bağış yaptı. Onlar da bu paraya bir başeditör aldılar. Daha da önemlisi Reuters, yeni haber alma modelinin önemini kavrayarak siteye 100 bin dolar yardım yaptı. Reuters’in bu yardımı, eski medya ile yeni medya arasındaki savaşta bazı orta yolların bulunabileceğinin de bir işareti olarak kabul edildi. Artık herkes bir star muhabir Yeni gerçeklikte hemen herkes, Watergate skandalını ortaya çıkaran bir Bob Woodward olacak. İnternet ortamı ve siyasi blogculuk bu gelişmeye çok açık. İnternet ulaşımı olan herkes lokal probleminin peşine düşüp otoriteleri sorgulayacak ve sonuçlarını bloğuyla duyuracak. Belki de klasik gazete modelinin eskiden yaptığı araştırmacı gazetecilik görevini halk yapmaya başlayacak. Haber alınıp sunulmasının bu şekilde demokratikleşmesi, siyasi demokrasinin gelişmesine yardımcı olacak. Yeni gazete modeli Krizin yol açtığı koşulların doğurduğu yeni gazete modelinde, New York Times’ın daha önce başlattığı her gün verilen ekler uygulamasındaki konular ağırlıklı yer alacak. Gazete, insanı merkez alan haberlere ağırlık verecek ve okuyucunun gündelik yaşamında kullanacağı haber ve köşe yazılarına ihtiyaç olacak. ‘Ne olacak bu memleketin hali?’ geyiğinden ibaret olan yazı ve haberler hızla önemini yitirecek. Bu gelişmelerle birlikte örneğini net olarak gördüğüm Daily Telegraph yazı işleri odasındaki örgütlenmeye de mutlaka gidilecek. Editörlerin odanın ortasında oturduğu yuvarlak masada sürekli haber akışıyla iç içe oldukları, sayfaları gelen haberlere göre dinamik biçimde değiştirdikleri (İnternet sayfası yenilemenin gazetedeki biçimi gibi) ve yazı işlerinde internet sayfasının hazırlanması işinin de paralel götürüldüğü örgütlenmeye gidilecek.